یاداشت هفته به بهانه هفته کتاب، کتابخوانی و کتابداری

هر سال با فرارسیدن هفته کتاب و کتاب‌خوانی، بحث سرانه مطالعه دوباره داغ می‌شود؛ پرسشی که تنها یک عدد نیست، بلکه تصویری از وضعیت فرهنگی ما ارائه می‌دهد.

 در کشوری با پیشینه‌ای پرمایه در شعر و فلسفه و حکمت، شنیدن این‌که مردم کمتر کتاب می‌خوانند، هم نگران‌کننده و هم تلنگری جدی است. شاید زمان آن رسیده باشد که به جای حسرت خوردن و قضاوت‌های تکراری، از خودمان شروع کنیم و سهمی هرچند کوچک در ترویج فرهنگ مطالعه داشته باشیم. کتاب، حتی در عصر سرعت و صفحه‌نمایش‌ها، هنوز تنها مکانی است که ذهن انسان می‌تواند در آن عمیق شود، فکر کند و لایه‌های پنهان زندگی را لمس کند. کتاب فضایی است برای مکث؛ فرصتی برای دیدن جهان از زاویه دید دیگران؛ وقتی جامعه‌ای کتابخوان باشد، تصمیم‌هایش دقیق‌تر، گفت‌وگوهایش سالم‌تر و آینده‌اش روشن‌تر خواهد بود. مطالعه به ما کمک می‌کند که کمتر واکنشی و بیشتر اندیشمند باشیم؛ کمتر اسیر شایعات و بیشتر اهل تحلیل باشیم. برای ساختن جامعه‌ای کتابخوان، لازم نیست کارهای عجیب انجام دهیم؛ گاهی رفتارهای کوچک، تأثیرهای بزرگ دارند. می‌توانیم کتاب‌هایی را که دیگر نیاز نداریم در فضاهای عمومی قرار دهیم تا به دست نفر بعد برسد. می‌توانیم چند دقیقه از هر گفت‌وگوی دوستانه‌مان را به معرفی یک کتاب یا یک فیلم اختصاص دهیم. می‌توانیم در خانه، قصه‌خوانی شبانه را دوباره زنده کنیم، برای کودکان کتاب هدیه بگیریم و خودمان الگوی مطالعه باشیم. حتی انتخاب یک کتاب صوتی برای هنگام رانندگی یا پیاده‌روی، می‌تواند آغاز یک عادت پایدار باشد. اما اگر بخواهیم تغییر فرهنگی جدی رخ دهد، دانشگاه‌ها نقشی اساسی دارند. بسیاری از رفتارهای نسلی، از محیط آموزش عالی شکل می‌گیرد. اگر استادان در آغاز هر کلاس چند دقیقه را به پرسیدن یک سؤال ساده اختصاص دهند «این هفته چه کتابی خواندید؟ چه فیلمی دیدید؟ چه پادکستی شنیدید؟» دانشجو کم‌کم یاد می‌گیرد که دانستن و تجربه فرهنگی، بخشی از زندگی دانشگاهی است، نه یک فعالیت جانبی، در بسیاری از نظام‌های آموزشی دنیا، برنامه‌هایی مانند مطالعه آزاد و «دقیقه خواندن» اجرا می‌شود و برخی استادان دانشگاه نیز از همین الگو برای شروع کلاس‌ها بهره می‌برند. همچنین می‌توان برای خواندن، دیدن یا شنیدن، نمره مثبت در نظر گرفت؛ نه به عنوان تکلیف، بلکه تشویقی برای تجربه‌های فرهنگی بیشتر دانشجویان. این تغییرهای کوچک می‌تواند آغاز فرهنگ‌سازی بزرگ‌تری باشد که از دانشگاه‌ها شروع شده و به جامعه منتقل می‌شود. در چنین هفته‌ای شایسته است یاد کنیم از کسانی که شاید کمتر دیده می‌شوند، کمتر شنیده می شوند؛ اما نقشی بی‌بدیل در ترویج فرهنگ دانایی دارند. هفته کتاب، کتاب‌خوانی و کتابداری را به همه کتابداران، فعالان فرهنگی و دوست‌داران کتاب تبریک می‌گویم. به‌ویژه این روز را به کتابداران پرتلاش دانشگاه اصفهان و نیز دانشجویان و استادان رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی که آینده مدیریت داده، اطلاعات و دانش این کشور را می‌سازند، صمیمانه تبریک عرض می‌کنم. قدردانی از تلاش آنان، قدردانی از چراغ‌هایی است که بی‌صدا اما پیوسته روشن می‌مانند. اگر باور داشته باشیم که کتاب، فیلم خوب یا حتی یک پادکست مفید می‌تواند زاویه دید انسان را تغییر دهد، آنگاه می‌پذیریم که سرمایه‌گذاری روی فرهنگ مطالعه، سرمایه‌گذاری روی آینده است. هیچ تغییر بزرگی ناگهان اتفاق نمی‌افتد؛ اما تغییرهای کوچک، اگر مداوم باشند، می‌توانند مسیر نسل‌ها را عوض کنند. به امید روزی که کتاب و فرهنگ مطالعه نه یک مراسم سالانه، بلکه بخشی از زندگی طبیعی و روزمره همه ما باشد.

مهدی رحمانی هیات علمی گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه اصفهان